Σ’ αυτήν την εξορία, τη στερημένη από τις αναμνήσεις μιας χαμένης πατρίδας ή από την ελπίδα μιας γης της επαγγελίας, δεν υπάρχει βοήθεια. Αυτή η απόσπαση του ανθρώπου από την ζωή του, του ηθοποιού από το σκηνικό του, αποτελεί κυριολεκτικά το συναίσθημα του παραλόγου. (Αλμπέρ Καμύ, Ο Μύθος του Σισύφου)«Ο Σίσυφος-Ξένος διάκειται υπεροπτικά απέναντι στα ιστορικά ή θεολογικά διδάγματα που θέλουν οι Άλλοι να του μεταφέρουν, διότι του είναι Ακατανόητα εν συγκρίσει με το απλούστατο φαινόμενο της ζωής. Ο Σίσυφος, όπως και όλοι οι χαρακτήρες που έπλασε ο Καμύ, δεν μπορεί να κατηγορήσει τον εαυτό του ότι είναι αδέξιος ή ότι απευθύνει ανόητες εκκλήσεις προς τον κόσμο που τον περιπτύσσει. Οι ερωτήσεις του, αντιθέτως είναι εύστοχες, πλην όμως δεν πρόκειται να τύχουν αποκρίσεως, εφόσον το ασαφές σύμπαν, όπου αυτές απευθύνονται, είναι Παράλογο και Αδιάφορο». Η σημαντική αυτή παρατήρηση του Αλέξη Ζήρα στο δοκίμιό του για τον Καμύ «Μαθητεία στο Παράλογο», αποκτά άλλη βαρύτητα, νοηματοδοτείται εκ νέου, εάν κάνουμε την εξής μετατόπιση: είναι παρά-λογο το σύμπαν, διότι ο Λόγος των προσώπων του Καμύ, η θέαση του κόσμου, η οπτική τους πάνω στην επικοινωνία και την αλληλεπίδραση των ανθρώπων, είναι διαφορετικά από αυτό που έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε μέσον όρο. Κατ’ ουσίαν δεν υπάρχει παρα-λογισμός και α-λογία. Υπάρχουν πολλές διαφορετικές λογικές, με διαφορετικούς τρόπους έκφρασης και διαφορετικές οδούς προσέγγισης. Παράλογος είναι ο άνθρωπος που αδυνατεί να κατανοήσει αυτήν την διαφορετικότητα και να την αποδεχθεί ως υπαρκτή, αναμενόμενη και φυσιολογική. Παράλογο είναι το μονοδιάστατο σύμπαν που διαμορφώνουν οι βεβαιότητες της μιας αλήθειας, του ενός και μόνου Λόγου… Η ανάγνωση του Ξένου, με όποιον τρόπο εν τέλει κι αν γίνει, αποτελεί μια σπουδή στον ανθρώπινο ψυχισμό, μια πολύσημη μελέτη της σχέσης του ατόμου με την κοινωνία, αυτού του άλυτου αλγόριθμου της αναζήτησης της τελείωσης και της ευτυχίας. [Άννα Αφεντουλίδου, «Ο Ξένος του Albert Camus, μια καταβύθιση στον κόσμο του αυτισμού»: Πόσο μπορούμε να κατανοήσουμε εμείς ως φυσιολογικοί τον διαφορετικό κόσμο του αυτισμού. Πόσο ο δικός μας κόσμος αποτελεί τον κανόνα, πόσο μετουσιώνει τους νόμους της λογικής και πόσο ο κόσμος ενός άλλου που αντιλαμβάνεται διαφορετικά τις ανθρώπινες σχέσεις και που η επικοινωνία έχει γι’ αυτόν τους δικούς της κανόνες, είναι παράλογος – με ΚΛΙΚ στην εικόνα αποσπάσματα με πληροφορίες για τη μελέτη της Άννας Αφεντουλίδου]
Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ «ΞΕΝΟΥ»: ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΤΟΥ ΑΥΤΙΣΤΙΚΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ:
Ο Α. Καμύ ολοκληρώνει τον Ξένο τον Μάιο του 1940 και τον εκδίδει το 1942. Έναν χρόνο μετά, το 1943, ο Leo Kanner θα δημοσιεύσει μια έρευνα για τον «πρώιμο βρεφικό αυτισμό» και δύο χρόνια αργότερα, το 1944, ο Hans Asperger θα δημοσιεύσει τα αποτελέσματα της έρευνάς του πάνω σε μια ομάδα παιδιών που παρουσίαζαν μια μορφή αναπτυξιακής διαταραχής, μιλώντας για «αυτιστική ψυχοπάθεια». Σαράντα σχεδόν χρόνια αργότερα, το 1981, η Lorna Wing θα μιλήσει για σύνδρομο Asperger περιγράφοντας μια ομάδα παιδιών και ενηλίκων με παράξενες κοινωνικές, γλωσσικές και γνωσιακές δεξιότητες. Τα τελευταία είκοσι χρόνια περίπου, ο όρος χρησιμοποιείται από τους ειδικούς, όταν αναφέρονται σε διαταραχές του φάσματος του αυτισμού που παρατηρούνται σε άτομα ικανά νοητικά, με ευχέρεια λόγου (Βάγια Παπαγεωργίου 2005). Σήμερα, αρκετοί άνθρωποι, λίγο ή πολύ, έχουμε ακούσει για αυτήν τη νευροαναπτυξιακή διαταραχή που χαρακτηρίζεται από σοβαρή απόκλιση στην αμοιβαία κοινωνική αλληλεπίδραση και στην επικοινωνία (Klin κ.α.2000). Πρόκειται για μια αυτιστική διαταραχή, όπως έχουμε συνηθίσει να ονομάζουμε αυτό που παρεκκλίνει από τον μέσο όρο του «νευροτυπικού», του φυσιολογικού ανθρώπου. Από την άλλη μεριά, για τον Αυτισμό έχουμε ακούσει όλοι. Πόσο μπορούμε να κατανοήσουμε εμείς ως φυσιολογικοί τον διαφορετικό κόσμο του αυτισμού; Πόσο ο δικός μας κόσμος αποτελεί τον κανόνα, πόσο μετουσιώνει τους νόμους της λογικής και πόσο ο κόσμος ενός Άλλου που αντιλαμβάνεται διαφορετικά τις ανθρώπινες σχέσεις και που η επικοινωνία έχει γι’ αυτόν τους δικούς της κανόνες, είναι παράλογος; Εάν η πλειοψηφία των ανθρώπων είχε τα χαρακτηριστικά της διαταραχής αυτής, τότε ο θεωρούμενος φυσιολογικός, ο μέσος, ο νευροτυπικός άνθρωπος, θα ήταν ο διαταραγμένος. Εκείνος εν τέλει θα ήταν ο Ξένος.
Ο Καμύ, παρόλο που υποθέτουμε πως δεν γνώριζε τίποτε για τον αυτισμό και πολύ περισσότερο ήταν εντελώς αδύνατον να γνωρίζει οτιδήποτε για το σύνδρομο Asperger, ωστόσο ψυχογραφώντας την προσωπικότητα του Ξένου, κάνει την πρώτη σκιαγράφηση του πνευματικού και συναισθηματικού κόσμου του Αυτιστικού ανθρώπου, ιδιαίτερα αυτού που δεν είναι εύκολα αναγνωρίσιμος, γιατί διαθέτει δημιουργικό λόγο και υψηλό νοητικό οπλισμό.
Πού, όμως, μπορεί πραγματικά μια τέτοια διαπίστωση να στηριχθεί; Πόσο τεκμηριωμένη επιστημονικά, πόσο δικαιολογημένη ιστορικά και προ πάντων κατά πόσο δικαιωμένη λογοτεχνικά ενδέχεται να είναι; Ξεκινώντας με το πρώτο: σύμφωνα με το ταξινομικό σύστημα για τον έλεγχο των διαταραχών ανάπτυξης DSM-IV (APA 1994), για να τεθεί η διάγνωση του Αυτισμού σε έναν άνθρωπο, είτε παιδί είτε ενήλικα, θα πρέπει να υπάρχουν, στον έναν ή τον άλλο βαθμό, τουλάχιστον έξι από τα παρακάτω «συμπτώματα» (με τον περιορισμό να υπάρχουν δύο τουλάχιστον από τον πρώτο τομέα και τουλάχιστον από ένα στους άλλους δύο τομείς):
1. Ποιοτική έκπτωση στην κοινωνική συναλλαγή, όπως εκδηλώνεται με τουλάχιστον δύο από τα ακόλουθα:
α. έκδηλη έκπτωση στη χρήση εξωλεκτικών συμπεριφορών, όπως το κοινωνικό χαμόγελο, η βλεμματική επαφή, η έκφραση του προσώπου και οι χειρονομίες για την ρύθμιση της κοινωνικής συναλλαγής,
β.αποτυχία στην ανάπτυξη ανάλογων με το αναπτυξιακό επίπεδο σχέσεων με τους συνομηλίκους, γ. έλλειψη αυθόρμητης επιδίωξης συμμετοχής σε απολαύσεις, ενδιαφέροντα ή επιτεύγματα με άλλους ανθρώπους, δ. έλλειψη κοινωνικής ή συγκινησιακής αμοιβαιότητας.
2. Ποιοτική έκπτωση στην επικοινωνία, όπως εκδηλώνεται με τουλάχιστον ένα από τα ακόλουθα:
Α. καθυστέρηση στην ανάπτυξη της ομιλούμενης γλώσσας, ή σε άτομα με επαρκή ομιλία: α. έκπτωση της ικανότητας να αρχίσουν ή να συνεχίσουν μια συζήτηση με άλλους, β. χρήση ιδιοσυγκρασιακής γλώσσας,
Β. έλλειψη ποικίλλοντος αυθόρμητου παιχνιδιού με παίξιμο ρόλων ή κοινωνική μίμηση.
3. Περιορισμένα, επαναληπτικά και στερεότυπα πρότυπα συμπεριφοράς, ενδιαφερόντων και δραστηριοτήτων, όπως εκδηλώνονται με τουλάχιστον ένα από τα ακόλουθα:
α. ενασχόληση με περιορισμένα και στερεότυπα πρότυπα ενδιαφέροντος, η οποία είναι μη φυσιολογική είτε σε ένταση είτε σε εστίαση,
β. εμμονή σε ειδικές μη λειτουργικές συνήθειες ή “τελετουργίες', στερεότυποι και επαναληπτικοί κινητικοί μανιερισμοί, γ. επίμονη ενασχόληση με τμήματα αντικειμένων ή δευτερεύουσες λεπτομέρειες. (Ε.Κακούρος- Κ.Μανιαδάκη 2002)
Τι σημαίνουν όμως οι όροι: έκπτωση, ποιότητα, έλλειψη, στερεότυπο, φυσιολογικό, πρότυπο, περιορισμένο; Με ποιον τρόπο ορίζονται, σταθμίζονται και μετριούνται; Αν θελήσουμε να διαγράψουμε από την μνήμη μας ό, τι μάς έμαθε η συμβίωσή μας με άτομα που σκέπτονται, αισθάνονται και επικοινωνούν με έναν συγκεκριμένο τρόπο, ο οποίος επικράτησε, γιατί βολεύει ή ταιριάζει ίσως στους πιο πολλούς, θα δούμε ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά, όπως φαίνονται εξ αρχής… Δύσκολα θα μπορούσε ν’ αμφισβητήσει κανείς την ύπαρξη αρκετών από τα παραπάνω χαρακτηριστικά στον «Ξένο» του Αλμπέρ Καμύ…
Να είμαστε ευχαριστημένοι ως άνθρωποι που κατέρρευσε η μακρόχρονη εξαπάτησή μας και είδαμε αυτό που μάς απειλεί. Να είμαστε ευχαριστημένοι ως καλλιτέχνες που απαλλαγήκαμε από την νάρκη και την κουφότητα… ενώπιον της αθλιότητας, των φυλακών, του αίματος (Αλμπέρ Καμύ)
Αντί επιλόγου
Ένας κόσμος που μπορούμε να τον εξηγήσουμε χρησιμοποιώντας ακόμα και πρόχειρες δικαιολογίες είναι ένας κόσμος οικείος, φιλικός. Αλλά μέσα σ’ ένα σύμπαν στερημένο ξαφνικά από ψευδαισθήσεις και φώτα, ο άνθρωπος νιώθει σαν Ξένος. Σ’ αυτήν την εξορία, τη στερημένη από τις αναμνήσεις μιας χαμένης πατρίδας ή από την ελπίδα μιας γης της επαγγελίας, δεν υπάρχει βοήθεια. Αυτή η απόσπαση του ανθρώπου από την ζωή του, του ηθοποιού από το σκηνικό του, αποτελεί κυριολεκτικά το συναίσθημα του παραλόγου. (Αλμπέρ Καμύ, Ο Μύθος του Σισύφου)
Ένας άνθρωπος που αισθάνεται ότι δεν ανήκει πουθενά, σαν να προέρχεται από έναν άλλον κόσμο, όπου όλα είναι απλά, εξηγήσιμα, κυριολεκτικά, όπου όλοι λένε ακριβώς ό, τι σκέπτονται χωρίς τα φίλτρα του κοινωνικού συναισθήματος, όπου η σκέψη για την σκέψη είναι πολύ πιο εύκολη από την σκέψη για την δράση, όπου ο χρόνος έχει τους δικούς του εσωτερικούς ρυθμούς, όπου οι άνθρωποι μιλούν μόνο όταν είναι ανάγκη ή μιλούν μόνο για ό, τι πραγματικά επιθυμούν… και ξαφνικά διαπιστώνει πως βρίσκεται ανάμεσα σε όντα που δεν ενοχλούνται από τους δυνατούς θορύβους, τα έντονα χρώματα και το φως, τα οποία μάλιστα πολλές φορές τα θεωρούν και ως μέρος της ψυχαγωγίας τους, που «άλλα λένε και άλλα εννοούν»· που οι λέξεις τους ως κύριο μέσο επικοινωνίας, αλλάζουν σημασίες ανάλογα με τον επιτονισμό και την χροιά της φωνής τους, το βλέμμα ή την έκφραση του προσώπου, τις χειρονομίες και την στάση του σώματος· που η επικοινωνία τους καθορίζεται από το πού βρίσκονται, ποιος είναι ο σκοπός, το μέσον, ο αποδέκτης του μηνύματος, που θα πρέπει να καθορίζουν το ύφος του επικοινωνιακού τους οργάνου από τις κάθε φορά περιστάσεις. Ένας κόσμος τόσο πολύπλοκος, για να ειπωθεί ακόμα και το πιο απλό πράγμα… Πού βρίσκεται ο πολιτισμός από τον οποίο προήλθε; Τι μέλλον έχει σ’ έναν κόσμο τόσο διαφορετικό, που τους κανόνες του δεν μπορεί να κατανοήσει, πόσο μάλλον να αφομοιώσει, που τον αισθάνεται παράλογο κι εκείνος τον αντιμετωπίζει ως Ξένο; Η απάντηση, όπως και σε πολλές άλλες ανάλογες περιπτώσεις δεν μπορεί παρά να αναζητηθεί μέσα από την γνώση, την συνειδητότητα, την ανατοποθέτηση του Εγώ και του Άλλου.
Από την άλλη πλευρά, δεν θα πάψουμε να αναρωτιόμαστε, αλλά και να θαυμάζουμε το πώς κατάφερε ο Καμύ να αποτυπώσει με τέτοιαν ακρίβεια αυτόν τον επιφανειακά απλό αλλά κατά βάθος τόσο πολύπλοκο ψυχισμό, χωρίς να μπορεί βέβαια να γνωρίζει τις έρευνες που θα γίνονταν στον τομέα αυτόν από την επιστήμη της Ψυχιατρικής τα 70 χρόνια που ακολούθησαν την πρώτη έκδοση του Ξένου. Αλλά η απάντηση σε μιαν τέτοιαν αναρώτηση δεν έχει ιδιαίτερη σημασία. Είτε αποδώσουμε το παραπάνω γεγονός στην διορατική παρατηρητικότητά του, είτε σε εσωτερικά του στοιχεία είτε σε χαρακτηριστικά ανθρώπων του άμεσου περιβάλλοντός του είτε απλά και μόνο στην αφηγηματική του ιδιοφυία, τίποτε κατ’ ουσίαν δεν αλλάζει. Ο Καμύ έχει δημιουργήσει έναν (αντι)ήρωα-σύμβολο του ανθρώπου που καταδικάζεται, γιατί δεν τηρεί τους κανόνες, ενός που είναι Ξένος στην κοινωνία όπου ζει:
Ο ήρωας του βιβλίου καταδικάζεται, γιατί δεν τηρεί τους κανόνες. Με την έννοια αυτή είναι ξένος στην κοινωνία που ζει. Ζει στο περιθώριο, στα περίχωρα της ιδιωτικής, μοναχικής αισθησιακής ζωής. (Αλμπέρ Καμύ, Πρόλογος στην αγγλική έκδοση του Ξένου)
Ο «απροσάρμοστος» στις συλλογικές συμβάσεις κινεί στην πρώτη ευκαιρία τους διωκτικούς μηχανισμούς της κοινωνίας, η οποία εφαρμόζει μιαν εξοντωτική στρατηγική έναντί του, που εξυπηρετεί, σύμφωνα με τα πρωτογονικά ακόμη, στο στοχαστικό τους πυρήνα, ένστικτά της, την αυτοπροστασία της. Όποιος δεν εφαρμόζει τον Κανόνα εξοντώνεται: ας παραδειγματιστούν όσοι υποψιάζονται πως η θεσμική αυτή λογική, κάπου χωλαίνει.
Η πεποίθηση του Γάλλου συγγραφέα ότι το άτομο είναι αθώο μπροστά στην πολυπλοκότητα και το παράδοξο του κόσμου, τον οδηγεί στη σκέψη ότι η μοναδική διέξοδος από την εμπλοκή βρίσκεται στο γεγονός της εξέγερσης… Η εξέγερση για τον Καμύ ισοδυναμεί με κατάφαση στο γεγονός της ζωής. Παραπαίοντας, στερημένος καθ’ ολοκληρίαν από την δυνατότητα αναγωγής σε σταθερές αξίες, ο σύγχρονος άνθρωπος αναζητεί κάποιο λόγο συνύπαρξης με τον κόσμο… Οι ελάχιστα ήρωες των έργων του Καμύ ουδέποτε διαθέσιμοι σε περιπέτειες που έχουν ως αυτοσκοπό την δράση αναζητούν απλώς την δικαίωση της καθημερινής τους ζωής. (Αλέξης Ζήρας, «Μαθητεία στο Παράλογο»)
Πόσο δραστικότερα προβάλλουν τα παραπάνω, εάν τα θεωρήσουμε μέσα από την ματιά του ανθρώπου που, αθώος από την συμβατικότητα της κοινωνικότητας, από το ειθισμένο της συνύπαρξης, αναζητά το λελογισμένο, το αποδεκτό, το κατανοητό, που γι’ αυτόν η εξέγερση συνιστά την κατάφαση στο δικαίωμα τού να είναι κανείς διαφορετικός. Γι’ αυτό και για τον Καμύ η επανάσταση γίνεται αποδεκτή, όσο διαρκεί ως πράξη εναντίωσης του ατόμου στο συλλογικά καθιερωμένο και αποδεκτό. Όταν αυτή δημιουργεί μιαν καινούργια νόρμα, όπου η ατομικότητα καλείται να καθυποταχθεί στις επιταγές ενός νέου μαζικού κανόνα, παύει να αποτελεί εξέγερση. Το διαφορετικό άτομο εξακολουθεί να παραμένει ένας παρίας…
Ο Αντρέ Μαλρώ με εξαιρετική οξυδέρκεια θα παρατηρήσει για το μυθιστόρημα αυτού του νέου συγγραφέα: «Μόλις τελείωσα τα χειρόγραφα του Καμύ… Όσον αφορά τον Ξένο, πρόκειται εμφανώς για κάτι το σημαντικό. Η δύναμη και η απλότητα των μέσων που τελικά αναγκάζουν τον αναγνώστη να δεχτεί την άποψη του ήρωα αποκτούν ακόμα μεγαλύτερη σημασία στο βαθμό που η τύχη του βιβλίου εξαρτάται από το κατά πόσον τούτος ο χαρακτήρας είναι πειστικός ή όχι. Κι αυτό που έχει να πει ο Καμύ πείθοντάς μας παράλληλα δεν είναι αμελητέο.» Θα γράψει στον ίδιο: «Αυτό που έχει σημασία είναι πως και με τα δύο βιβλία (τον Ξένο και τον Μύθο του Σίσυφου) συγκαταλέγεστε μεταξύ των συγγραφέων που υπάρχουν, έχουν φωνή και σύντομα θα έχουν αναγνώστες και παρουσία. Δεν είναι και τόσο πολλοί… Κάνετε ένα είδος ηθικής αλληγορίας για το παράλογο. Δεν έχετε παρά να ασχοληθείτε και με την ψυχολογία».
Με τον Ξένο ο Καμύ αναμφισβήτητα σφράγισε την πορεία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας υιοθετώντας μιαν ιδιαίτερη και παράδοξη για τους περισσότερους αφηγηματική οπτική. Με την πρωτοτυπία και τον ριζοσπαστισμό της σκέψης του καθόρισε την εξέλιξη του ευρωπαϊκού στοχασμού, θέτοντας με έναν ολότελα διαφορετικό τρόπο τον αυτοκαθορισμό του Εγώ μέσα από τον Άλλον, την έννοια και τις διαστάσεις της εξέγερσης.
Ως εκ τούτου οι ελάχιστα ήρωες του Καμύ διεκδικούν στο όνομα όλων μας, αλλά για τον καθένα χωριστά, αυτό που δεν κατάφεραν οι συλλογικότητες μέχρι στιγμής να επιτύχουν: τον σεβασμό στο μοναδικό πρόσωπο, την ατομική ιδιοσυγκρασία, το δικαίωμα να αισθάνεται, να σκέπτεται και να δρα κανείς με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο, σε μια κοινωνία που θα αποδέχεται το διαφορετικό όχι ως δικαίωμα, αλλά ως αναγκαστικό, ως μόνο τρόπο ολοκλήρωσης του Εαυτού. Η ανάγνωση του Ξένου, με όποιον τρόπο εν τέλει κι αν γίνει, αποτελεί μια σπουδή στον ανθρώπινο ψυχισμό, μια πολύσημη μελέτη της σχέσης του ατόμου με την κοινωνία, αυτού του άλυτου αλγόριθμου της αναζήτησης της τελείωσης και της ευτυχίας.
`
[ΠΗΓΗ: Άννα Αφεντουλίδου, «Ο Ξένος του Albert Camus, μια καταβύθιση στον κόσμο του αυτισμού», εκδ. .poema…, 2014 - Άννα Αφεντουλίδου γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου σπούδασε Μεσαιωνική και Νεοελληνική Φιλολογία. Σε μεταπτυχιακό επίπεδο ασχολήθηκε με την ποίηση του Α. Εμπειρίκου και τη σύγχρονη κυπριακή λογοτεχνία. Ζει στην Πρέβεζα και εργάζεται ως φιλόλογος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Η ποιητική της συλλογή Ελλείπον Σημείο (2010) ήταν στη μικρή λίστα υποψήφιων βιβλίων για το βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα του περ. «διαβάζω». Συμμετείχε στην ανθολογία διηγήματος Θεσσαλονίκη 2012 (Ιανός) καθώς και στην ανθολογία The Red Thread, Contemporary tales from Athens to Essex (AutoPrint, Essex 2013). Πιο πρόσφατο βιβλίο της είναι η ποιητική συλλογή Ιστορίες εικονικής ισορροπίας(Εκδόσεις Γαβριηλίδης) ]