…η τέχνη, όπως το θέατρο, πρέπει να είναι πάντα ένα μέσο και ποτέ ο αυτοσκοπός. Ένα εκπληκτικό εφαλτήριο για να φτάσεις σε κάτι άλλο: στην επιστήμη, στη γνώση, στην αλήθεια. Σε όλη μου τη ζωή δεν έγραψα τίποτα με μόνο σκοπό τη διασκέδαση, πάντα επιδίωκα να συμπεριλάβω στα κείμενά μου τις ρωγμές εκείνες που θα ήταν σε θέση να ταρακουνήσουν τις βεβαιότητες, να αμφισβητήσουν παγιωμένες απόψεις, να προκαλέσουν θυμό, να ανοίξουν λιγάκι το μυαλό του κόσμου. Όλα τα υπόλοιπα, η ομορφιά για την ομορφιά, η τέχνη για την τέχνη, δεν μ’ ενδιαφέρουν. [σ. 53]
Άθεος και όμως γεμάτος περιέργεια για τα ιερά και τα όσια, αγωνιστής για έναν πλανήτη λιγότερο βίαιο και για πόλεις ανθρώπινες, πολέμιος κάθε μισαλλοδοξίας και τρομοκρατίας, αντίπαλος κάθε εξουσίας που αγωνίζεται να μην χάσει την καρέκλα της, δωρεοδόχος του πολυτιμότερου δώρου: του σαρκασμού και του αυτοσαρκασμού – των όπλων που τον βοήθησαν να απολαύσει τη ζωή του χωρίς να την πάρει υπερβολικά στα σοβαρά, ο Φο μας διηγείται τα θαυμαστά και τα άγρια ενός ακοίμητου βίου, τη ζωή του ως ακούραστου συγγραφέα, ηθοποιού, πολιτικού αγωνιστή.
Μπορεί ο Φο να βρισκόταν πάντα στην πρώτη γραμμή του αγώνα, δίπλα σε κάθε αδικημένο, ουδέποτε όμως γράφτηκε σε κάποιο κόμμα, ούτε ένιωσε ποτέ την ανάγκη να έχει μια ταυτότητα στην τσέπη. Επιθυμούσε πάνω απ’ όλα να είναι απελευθερωμένος από κάθε γραμμή, από κάθε έλεγχο των κεντρικών επιτροπών. Οι ηγεσίες, τα διευθυντήρια και οι κορυφές δεν ήταν του γούστου του: Οι εκκλησίες δεν είναι για μένα, ούτε εκείνες της Δεξιάς ούτε εκείνες της αριστεράς. Ιδιαίτερο κεφάλαιο αφιερώνεται στο Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα και τους «συντρόφους θεληματάρηδες του αφεντικού» αλλά και στα μολυβένια χρόνια της Ιταλίας που έκλεισαν οριστικά την ελπιδοφόρα περίοδο της πολιτισμικής αναγέννησης. Εκείνη η περίοδος, από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια μέχρι τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’70, θρυμματίστηκε από τις παρεκκλίσεις της τρομοκρατίας, - που απερίφραστα καταδικάζει το ζεύγος Φο – Ράμε, στρατευμένοι στην άκρα Αριστερά -, αλλοιώθηκε από τις μυστικές υπηρεσίες και λερώθηκε με αθώο αίμα.
Ποια είναι η σχέση του αιρετικού ξεκαρδιστή με τα θεία και τα όσια; Μπορεί να κάνει πλάκα με τους αγίους, να κοροϊδεύει τους μεγαλοκληρικούς και να περιγελά την υποκρινόμενη Εκκλησία αλλά είναι ένας μέγας αναγνώστης των ευαγγελίων, όχι όμως μόνο των Επίσημων αλλά και τον Απόκρυφων, ένας παθιασμένος λάτρης της θρησκευτικής τέχνης. Ειδικά τα Απόκρυφα Ευαγγέλια αποτελούν μερικές από τις πιο ζωντανές μαρτυρίες από τα πρώτα στάδια του χριστιανισμού, κείμενα που παραποιήθηκαν ελάχιστα. Στις αρχικές χριστιανικές κοινότητες η γυναικεία παρουσία έπαιζε μεγάλο ρόλο, μέχρι να τεθεί στο περιθώριο από τον Απόστολο Παύλο και αργότερα τον Αυγουστίνο. Η συνέχεια είναι γνωστή: η αναγκαιότητα της διατήρησης της υποταγής τους επινόησε τις μάγισσες, την σατανικότητα των έξυπνων ή μορφωμένων γυναικών, την Ιερά Εξέταση ως δολοφόνο των «δαιμονικών» αυτών πλασμάτων.Πόσες σκοτωμένες και κακοποιημένες γυναίκες έχει στη συνείδησή της η Εκκλησία;
Ο Φο απολαμβάνει να ξαναδιαβάζει με αντιθρησκευτικό και ανευλαβές μάτι την ζωγραφική τέχνη του χριστιανισμού. Αξέχαστη έμεινε η παράσταση που έδωσε στο προαύλιο του Καθεδρικού της Μόντενα, ενός ναού κατάφορτου από ιερά και ανίερα τέρατα, που φτιάχτηκε από την κοινή βούληση των μελών όλης της πόλης. Αυτό το έργο τέχνης που γεννήθηκε από μια ευρεία συλλογικότητα περιλαμβάνει όλα όσα επέλεξαν οι απλοί άνθρωποι, εκείνοι που πάντα χαρακτηρίζονταν ως απλοϊκοί και ανόητοι· εδώ έχουν θέση πρόσωπα και θέματα ακόμα κι από τα Απόκρυφα Ευαγγέλια και κάθε άλλη έκφραση της δικής τους κουλτούρας.
Για τον Φο το θέατρο είναι η απόλυτη ράμπα όπου μπορεί να αφηγηθείς την Ιστορία και τις ιστορίες, να προκαλέσεις φρενίτιδες και προβληματισμούς. Δεν είναι τυχαίο ότι η εξουσία φοβάται όποιον ανεβάζει στη σκηνή το σκοτεινό της πρόσωπο. Ένα δυνατό γέλιο τη σωστή στιγμή μπορεί πράγματι να τους θάψει όλους,λέει και ξαναλέει. Όταν φοράς της μάσκα δεν μπορείς να είσαι ψεύτικος. Το να μπορείς να κρύψεις την ταυτότητά σου και να αποκτήσεις προσωρινά και άλλη είναι ένα εκπληκτικό θαύμα: σου επιτρέπει μια ελευθερία που δεν μπορείς να έχεις με άλλο τρόπο· η μάσκα αποκαλύπτει το οικουμενικό και το ανομολόγητο.
Είναι ιδιαίτερα απολαυστικός ο τρόπος με τον οποίο ετούτος ο προφορικώς αυτοβιογραφούμενος επανέρχεται στα βήματα της θεατρικής δημιουργίας. Το να κάνεις θέατρο σημαίνει να ξέρεις να επικοινωνείς, αυτό όμως προϋποθέτει την πυροδότηση της περιέργειας και της συνενοχής στους θεατές, συνεπώς την διέγερση της φαντασίας τους και την προσωπική τους εισχώρηση στην υπόθεση, ενώ την ίδια στιγμή οφείλεις να θέτεις διαρκώς υπό αμφισβήτηση τις απόψεις σου, ή να τους προσκαλέσεις να τις τροποποιήσουν ή να τις επαληθεύσουν. Κανένα έργο δεν θεωρεί ολοκληρωμένο, τα πάντα είναι ανοιχτά σε συνεχείς διαφοροποιήσεις και όλα αποτελούν υλικό ρευστό και προσαρμόσιμο ανά τόπο και συνθήκες.
Με κάθε ευκαιρία ο Φο ανατρέχει στις επιρροές του (το επαναστατικό πνεύμα του Τόλερ, τον εξπρεσιονισμό, την γαλλική γκροτέσκ φάρσα, τις διδαχές των Ζαρύ, Ιονέσκο και Μπέκετ, τις προσταγές του μπουλβάρ, του Φεϋντό και του Λαμπίς) αλλά κυρίως τους δασκάλους του (το PiccoloTeatro και τα μέλη του, Στρέλερ και Γκράσι) και τους απόλυτους εμπνευστές της γραφής του, τους παραμυθάδες του τόπου του, τους οποίους και παραδέχεται πως κατέκλεψε. Εδώ μοιράζεται και μια εκπληκτική ιστορία πως βρήκε μπροστά του το «κλειδί» για να πυροδοτήσει τον Τυχαίο θάνατο ενός αναρχικούαλλά και μια πλήρη αντιστροφή, πώς δηλαδή ενώ στην αρχή ο ίδιος αντλούσε από τα νομικά και δικαστικά δεδομένα της υπόθεσης, στη συνέχεια οι ίδιοι οι νομικοί έρχονταν στην παράσταση για να αντιληφθούν τις άλλες εκδοχές του εγκλήματος!
Η πορνογραφία του πόνουαναφέρεται στη πολιτιστική μας εκπαίδευση με υπερβολικές δόσεις αστυνομικού δελτίου, ώστε να αναπληρωθούν οι συγκινήσεις που οι περισσότεροι αδυνατούν να νιώσουν. Η Ευρώπη του υποτιθέμενου πολιτισμού έχει πλούσιο παρελθόν – θυμηθείτε την παπική Ρώμη με τον ενημερωμένο με όλες τις λεπτομέρειες κατάλογο των δημόσιων εκτελέσεων! Μήπως σήμερα βρισκόμαστε ακόμα στην ίδια ρωμαϊκή αρένα; Όμως και εδώ διαθέτουμε την δυνατότητα της απόλυτης αντίστασης: το θανατηφόρο όπλο του γέλιου. Η κουλτούρα του γέλιου δείχνει και την ποιότητα ενός λαού. Υπάρχουν αυτοί που χαχανίζουν, αυτοί που ξεκαρδίζονται, αυτοί που έχουν την αίσθηση της ειρωνείας. Στο χέρι μας είναι να ξεφύγουμε από τους πρώτους και να ενταχθούμε στους άλλους, έχοντας το γέλιο και την ειρωνεία ως νέος τρόπος απάντησης και κριτικής σε εκείνους που ακυρώνουν τις ζωές μας.
Ο λόγος του Φο μετατρέπεται σε απόσταγμα ενός αξιοζήλευτου βίου που ρέει καταρρακτωδώς και αναφέρεται στα πάντα: στους γονείς του (τον σοσιαλιστή σταθμάρχη πατέρα του, την διαισθαντική μητέρα του), την Φράνκα Ράμε (χωρίς εκείνη δεν θα κέρδιζα), τον πατέρα της (προοδευτικό «παπαδοφάγο» κωμικό που διέθετε τις εισπράξεις της βραδιάς σε απεργούς εργάτες), το Νόμπελ (που έκανε τους Ιταλούς να σκυλιάσουν και τον ίδιο να κάνει για πρώτη φορά την σουηδική ακαδημία να ξεκαρδιστεί στα γέλια), μια ταινία με τον Παζολίνι που δεν έγινε ποτέ, το ανοιχτό τους σπίτι σε οποιονδήποτε επισκέπτη, την μανία για του για τις καλές τέχνες, τα σχέδια που πάντα τον βοηθούν να σκέφτεται και να λύνει τα προβλήματα της πλοκής – δείγμα των οποίων διανθίζει το βιβλίο.
Ο Ντάριο Φο παραμένει αισιόδοξος ακόμα και μέσα στην πιο αγιάτρευτη ασθένεια, την ηλικία. Χτυπημένος από το εγκεφαλικό, με όραση λειψή και με μνήμη που ξεγλιστράει, μαθαίνει πεισματικά να ζωγραφίζει και απολαμβάνει την μέγιστη ειρωνεία των γηρατειών: την ελευθερία. Όταν γερνάς, λέει, δεν έχεις πια τίποτα να αποδείξεις σε κανέναν, δείχνεις το αληθινό σου πρόσωπο, είσαι ο εαυτός σου. Ούτως ή άλλως το μεγάλο στοίχημα της ζωής του πάντα ήταν ένα: Να προσπαθείς να βρεις την ισορροπία στο μέγιστο της ανισορροπίας, στη ρευστότητα, στη συστηματική αστάθεια….
[ΠΗΓΗ: Ντάριο Φο, Ο Κόσμος μου, Εκδ. Καστανιώτη, 2014, μτφ. Ανταίος Χρυστοστομίδης, σελ. 171 [Dario Fo, Il mondo second Fo, 2007]. Με σχέδια του συγγραφέα – η συζήτηση αυτή με την Τζουσεσίνα Μανίν αναρτήθηκε στο ΠΑΝΔΟΧΕΙΟ:http://pandoxeio.com/