Είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικό (ίσως για κάποιους και συγκινητικό), την εποχή της άμετρης φλυαρίας και του αστείρευτου και συχνά ανούσιου λογοτεχνικού πολτού που κυκλοφορεί στο εμπόριο, κάποιοι εκδοτικοί οίκοι ή μεμονωμένοι λογοτέχνες να επιμένουν να τυπώνουν μονόφυλλα ή δίφυλλα με ένα μόνο ποίημα.
Ο εκδοτικός οίκος Νεφέλη είχε την πολύ ωραία ιδέα για τη χρονιά που μας πέρασε να τυπώσει δώδεκα μονόφυλλα του Κ.Π. Καβάφη, εγκαινιάζοντας έτσι μια καινούρια σειρά, στην οποία ένα ποίημα κάθε φορά του Αλεξανδρινού ντυνόταν ή συμπληρωνόταν εικαστικά με κάποιο σχέδιο, διευρύνοντας έτσι τον διάλογο της ποίησης με εικαστικούς καλλιτέχνες. Ας μην ξεχνούμε πως η ιδέα των μονόφυλλων ήταν αγαπημένη συνήθεια του Καβάφη, ο οποίος, αφού διακινούσε έναν αριθμό ποιημάτων υπό αυτήν τη μορφή, στη συνέχεια τα έκανε μια μικρή συλλογή. Βέβαια, σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες (Ξενόπουλος), κάποιες φορές ζητούσε πίσω τα ποιήματα που, κατόπιν, είχε αποκηρύξει ή έκανε μικροδιορθώσεις επάνω στα μονόφυλλα εκ των υστέρων, δείγμα της τελειομανίας του και των υψηλών απαιτήσεων που είχε από τον εαυτό του ως δημιουργό. Ωστόσο, κρατούμε την κομψότητα και τη λιτότητα του όλου εγχειρήματος, την αίσθηση του μέτρου και της καλλιτεχνικής τύπωσης των ποιημάτων του που τον χαρακτήριζε. Η σειρά της Νεφέλης ολοκληρώθηκε μέσα στο 2013, ένα ποίημα για κάθε μήνα του χρόνου, και στο τέλος αποτέλεσε μια μικρή συλλογή, με υπεύθυνους για την επιλογή των ποιημάτων τον Βασίλη Αμανατίδη και τη Ροδούλα Παππά, και εικαστική επιμέλεια της Θούλης Μισιρλόγλου.
Στο δρόμο του Καβάφη
Στο δρόμο και στην αντίληψη του Καβάφη περί τύπωσης ποιημάτων φαίνεται πως κινούνται και κάποιοι σύγχρονοι δημιουργοί. Πριν από 22 χρόνια ήμουν παρών σε διαμέρισμα της Θεσσαλονίκης σε ποιητική βραδιά «κλειστού τύπου». Ελάχιστοι ακροατές παρακολουθούσαν σε μια ευρύχωρη σάλα απαγγελία ποιημάτων από τον Νίκο Παπάνα, ο οποίος είχε την γενναιοδωρία να μοιράσει σε όλους τους καλεσμένους του (θα ήμασταν καμιά εικοσαριά άτομα) ένα κομψότατο δίφυλλο με δύο πολύ καλά του ποιήματα, τυπωμένο στο καλλιτεχνικό τυπογραφείο του Ε.Ν. Νικολαΐδη, σε 200 αντίτυπα. Σήμερα έχω χάσει τα ίχνη του ποιητή, εντόπισα μόνο μια συνεργασία του στο περιοδικό Νέα Πορεία του Τηλέμαχου Αλαβέρα, το 2002, ενώ βιβλίο του τυπωμένο δεν εμφανίζεται στο διαδίκτυο σε καμία μηχανή αναζήτησης, μου έμεινε όμως το καλλιτεχνικό του δίφυλλο, η θερμή του αφιέρωση και η ανάμνηση εκείνης της βραδιάς. Κι ακόμη, αν και παραμένει άγνωστος στο ευρύ κοινό, μόνο και μόνο από το καλλιτεχνικό του δίφυλλο, στη δική μου συνείδηση είναι σημαντικός.
Ο Βασίλης Δημητράκος, ποιητής και εκδότης του Μπιλιέτου, προσδιόρισε επακριβώς τη σειρά δίφυλλων που κατά καιρούς κυκλοφορεί, δίνοντας της την ονομασία Χέρι με χέρι. Έτσι, το 2012, χέρι με χέρι έλαβα το ποίημά του Πεταλούδες, που αντικατοπτρίζει θαυμάσια το ύφος, το ήθος, την τόλμη και την τέχνη της γραφής του. Αντί σχολιασμού, σας το καταθέτω:
Απόψε στα σκοτάδια μου.
Ο Σωτήρης με άφησε, πήγε στο Άργος·
ο Αντώνης, είχε τις επαφές του
στα βιβλιοπωλεία του Κέντρου·
του Γιάννη από το Κορωπί,
πήρα για αλήθεια το ψέμα του,
ήταν αδιάθετος.
Μου έμεινε η ψαρόσουπα που τους είχα ετοιμάσει.
Άναψα μόνο το κερί –
Στη φλόγα του μαζεύτηκαν πεταλούδες.
Οι νεκροί μου ήρθαν
ολοζώντανοι, βρήκαν την θέση τους στο τραπέζι.
Τα ήπια γερά μαζί τους, κουβεντιάζαμε
όλη τη νύχτα· κουβεντιάσαμε
μέχρι που κλάψαμε, με τα καταδικά μας μυστικά,
το χάρηκα με πήρανε μαζί τους –
Οι ψυχές τους, μ'ανέβασαν, πάλι ψηλά.
Τέλος, ο ποιητής, συγγραφέας και κριτικός Διονύσης Στεργιούλας, που κατά καιρούς δημοσίευσε ποίηση σε διάφορα λογοτεχνικά περιοδικά (Εμβόλιμον, Οδός Πανός, Νέα Συντέλεια κτλ.), αποφάσισε να συνεχίσει κι αυτός την παράδοση (τη συνήθεια καλύτερα) του Καβάφη, τυπώνοντας μεμονωμένα ποιήματα σε καλλιτεχνικά δίφυλλα. Ένα απ'αυτά, το Η τέχνη του πολέμου, αφιερωμένο στον Sun Tzu και στον Κ.Π. Καβάφη, τυπώθηκε τον Φεβρουάριο του 2012 σε 222 αντίτυπα, στο τυπογραφείο του Άγγελου Αθ. Αλτιντζή, στη Θεσσαλονίκη, που συνεχίζει την καλλιτεχνική παράδοση του πατέρα του αλλά και του Ε.Ν. Νικολαΐδη, όπου τυπώνονταν, παλιότερα, βιβλία των εκδόσεων της Διαγωνίου. Το εξώφυλλο του δίφυλλου φιλοτέχνησε ο πρόωρα χαμένος ζωγράφος Δημήτρης Λαλέτας (1964-2011), ενώ το ποίημα πρόσφατα μελοποιήθηκε από τον εκ Γρεβενών συνθέτη και ερμηνευτή Στέργιο Κώττα. Το θεωρώ ιδιαίτερα ευθύβολο, παράδοξα ανατρεπτικό και πολύ επίκαιρο, και σας το καταθέτω αυτούσιο:
Το πιο δύσκολο είναι να χάσεις έναν πόλεμο.
Αν θέλεις οπωσδήποτε να είσαι ο ηττημένος
ακολούθησε πιστά αυτές τις συμβουλές:
Αν είσαι δυνατός, προσποιήσου ανημποριά
αν είσαι κοντά, προσποιήσου ότι είσαι μακριά
αν έχεις πολλούς συμμάχους, προσποιήσου ότι είσαι μόνος.
Άσε τον εχθρό να ξεδιπλώσει την πανουργία του
χρησιμοποίησε τις αρετές σου εναντίον του εαυτού σου
όμως, μην πετάξεις την ασπίδα και φύγεις τρέχοντας
μην εγκαταλείψεις για κανένα λόγο το πεδίο της μάχης
σε κάθε περίπτωση φρόντισε να πεθάνεις όρθιος.
Αγωνίσου με όλες σου τις δυνάμεις για την ήττα
και κάνε τους να πιστέψουν ότι πάλεψες για τη νίκη.
Τα ποιητικά μονόφυλλα και δίφυλλα μας θυμίζουν απερίφραστα και τη σοφή ρήση: των φρονίμων ολίγα πρέπουν.
Ο Στεργιούλας με τον Δημητράκο, εκτός από σημαντικοί δημιουργοί, κινούμενοι πίσω από τις φανταχτερές βιτρίνες της τέχνης και της γραφής, με χαμηλόφωνο και ουσιαστικό τρόπο, έχουν και ένα άλλο κοινό σημείο αναφοράς: Τον ποιητή Ντίνο Χριστιανόπουλο. Ο Σ. τύπωσε σε βιβλίο μία συζήτηση μαζί του αναφορικά με τον Σολωμό (Ο Ντίνος Χριστιανόπουλος για τον Διονύσιο Σολωμό, δυο συνεντεύξεις, Οδός Πανός, 2004), ενώ ο Δ. τύπωσε στο Μπιλιέτο πολλά βιβλία και δοκίμια του θεσσαλονικιού ποιητή, αλλά και αισθητικά επηρεάστηκε στις εκδόσεις του από τη Διαγώνιο. Πιθανότατα, λοιπόν, ο Χριστιανόπουλος, να καλλιέργησε την ιδέα, να μπόλιασε το μεράκι και στους δύο περί της τύπωσης ποιητικών μονόφυλλων ή δίφυλλων, συνεχίζοντας τη συνήθεια του Καβάφη, που ο ίδιος εκτιμάει απεριόριστα. Επίσης και ο ίδιος ο Ντ.Χ. τύπωσε στο παρελθόν ολιγοσέλιδες ποιητικές συλλογές (π.χ. 7 ποιημάτων, όπως το Η πιο βαθιά πληγή, εκδ. Διαγωνίου, τυπογρ. Αθ. Αλτιντζή)
Στα μάτια ενός πολύ μοντέρνου και σημερινού αναγνώστη η συνήθεια της τύπωσης ποιημάτων με αυτόν τον τρόπο ίσως και να θεωρείται παρωχημένη, παλιομοδίτικη ή ελιτίστικη. Ο περιορισμένος αριθμός αντιτύπων, το εκλεκτικό μοίρασμα χέρι με χέρι, το συνωμοτικό της όλης υπόθεσης, κάποιους ξενίζει, τους βρίσκει αντίθετους, επιφυλακτικούς ή απλώς αδιάφορους. Όμως η αίσθηση του μέτρου και η δύναμη του ελάχιστου, η λιτότητα και η κομψότητα του όλου εγχειρήματος, σε συνδυασμό με τη γενναιοδωρία και την προσφορά των ποιητών που αναδεικνύονται μέσα από τέτοιες τυπώσεις, νομίζω πως αναιρούν τις όποιες επιφυλάξεις μας. Τα ποιητικά μονόφυλλα και δίφυλλα, πέρα από τον θαυμασμό μας για την επιμονή των δημιουργών στον συγκεκριμένο τρόπο τύπωσης, μας θυμίζουν απερίφραστα και τη σοφή ρήση: των φρονίμων ολίγα πρέπουν.
Στα μάτια ενός πολύ μοντέρνου και σημερινού αναγνώστη η συνήθεια της τύπωσης ποιημάτων με αυτόν τον τρόπο ίσως και να θεωρείται παρωχημένη, παλιομοδίτικη ή ελιτίστικη. Ο περιορισμένος αριθμός αντιτύπων, το εκλεκτικό μοίρασμα χέρι με χέρι, το συνωμοτικό της όλης υπόθεσης, κάποιους ξενίζει, τους βρίσκει αντίθετους, επιφυλακτικούς ή απλώς αδιάφορους. Όμως η αίσθηση του μέτρου και η δύναμη του ελάχιστου, η λιτότητα και η κομψότητα του όλου εγχειρήματος, σε συνδυασμό με τη γενναιοδωρία και την προσφορά των ποιητών που αναδεικνύονται μέσα από τέτοιες τυπώσεις, νομίζω πως αναιρούν τις όποιες επιφυλάξεις μας. Τα ποιητικά μονόφυλλα και δίφυλλα, πέρα από τον θαυμασμό μας για την επιμονή των δημιουργών στον συγκεκριμένο τρόπο τύπωσης, μας θυμίζουν απερίφραστα και τη σοφή ρήση: των φρονίμων ολίγα πρέπουν.
[ΠΗΓΗ: Παναγιώτης Γούτας, Των φρονίμων ολίγα πρέπουν – BOOKPRESS: Στην κεντρική εικόνα, έργο του Γιάννη Ψυχοπαίδη Το ποιητικό έργο του Καβάφη online: ανανέωση του ψηφιακού περιβάλλοντος της ΑνεμόσκαλαςΜετά από ευγενική παραχώρηση οπτικού υλικού του Ιδρύματος Ωνάση από το Αρχείο Καβάφη, ανανεώθηκε το περιεχόμενο της ενότητας για τον Κ.Π. Καβάφη στο ψηφιακό περιβάλλον της Ανεμόσκαλας, και ειδικότερα η ενότητα "Για τη ζωή και το έργο του" (http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/index.html?cnd_id=9). Το περιβάλλον της Ανεμόσκαλας αποτελεί ένα ψηφιακό corpus με το ποιητικό έργο σημαντικών Νεοελλήνων ποιητών του 19ου και 20ού αιώνα.