«Τί είναι η φωτογραφία καθ’ ἑαυτήν;» και επομένως: «Ποιό ουσιαστικό γνώρισμα την ξεχωρίζει από την κοινότητα των εικόνων;». Με αφετηρία αυτά τα ερωτήματα ο Ρόλαν Μπαρτ διατυπώνει την πρόταση πως «η Φωτογραφία αναπαράγει στο άπειρο κάτι που δεν έχει συμβεί παρά μόνο μια φορά» ενώ παράλληλα «επαναλαμβάνει με μηχανικά μέσα εκείνο που δεν μπορεί ποτέ πια να επαναληφθεί υπαρξιακά», καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως «Η Φωτογραφία κατά βάση πιστοποιεί μια παρουσία, δηλαδή την ύπαρξη ενός αντικείμενου που απεικονίζεται σε έναν παρελθόντα χρόνο . Έτσι, ο Roland Barthes προσεγγίζει τη φωτογραφία ως μια υπέρτατη έκφραση του Πραγματικού, ως «μια ενδελεχή έκφρασή του»… που φέρνει στο μυαλό μας τη χειρονομία ενός νηπίου, το οποίο δείχνοντας κάτι με το δάχτυλο αναφωνεί: «τούτο, αυτό είναι, είναι το τάδε! αλλά δεν είναι τίποτε άλλο». Στη συνέχεια, ο Barthes συμπληρώνει πως μια φωτογραφία δεν μπορεί να μεταμορφωθεί και να εκφραστεί φιλοσοφικά, αφού είναι ολόκληρη εμποτισμένη με τυχαιότητα…
Συνεχίζοντας την προσέγγιση του ζητήματος με έναν πιο προσωπικό και συναισθηματικό τόνο, ανακαλύπτει τι είναι εκείνο που καθιστά τις φωτογραφίες «υπαρκτές» και ελκυστικές: είναι η ταυτόχρονη παρουσία δύο ανεξάρτητων, ασυνεχών και ετερογενών στοιχείων, τα οποία ονομάζει studium και punctum. Υπάρχουν κείμενα, άρθρα, συμβάντα και μορφολογικά στοιχεία της σύνθεσης, που για τον αποδέκτη τους μπορεί να έχουν ένα γενικό ενδιαφέρον και αυτά είναι που συνιστούν το studium. «Το studium, είναι το ευρύτατο πεδίο της νωχελικής επιθυμίας, του ποικίλου ενδιαφέροντος, του άστατου γούστου: μ’ αρέσει / δεν μ΄αρέσει, I like / I don’t. Το studium είναι της τάξεως του to like (του αρέσκειν) και όχι του to love (του αγαπάν)»... Το studium, που δεν σημαίνει, τουλάχιστον αμέσως σπουδή (étude), αλλά την προσήλωση του θεατή σε κάτι, την προτίμησή του σε κάποιον, ένα είδος δηλαδή γενικής και βιαστικής επένδυσης, αλλά δίχως ιδιαίτερη οξύτητα, είναι ακριβώς αυτό που τον κάνει να ενδιαφέρεται για πολλές φωτογραφίες, διότι με την παιδεία συμμετέχει στα πρόσωπα, στις εκφράσεις, στις χειρονομίες, στο διάκοσμο και στις πράξεις. Το δεύτερο στοιχείο που έρχεται να σπάσει, να ρυθμοκοπήσει το studium, ο Barthes το ονομάζει punctum, και είναι αυτό που φεύγει από τη σκηνή, σαν βέλος ερχόμενο να διαπεράσει τον θεατή. «Υπάρχει στα λατινικά μια λέξη για τούτη την πληγή, για τούτη την αμυχή, για τούτο το σημάδι που κάνει ένα αιχμηρό εργαλείο· η λέξη αυτή φαίνεται να μου ταιριάζει ακόμα καλύτερα, αφού αναφέρεται και στην ιδέα της στίξης κι αφού οι Φωτογραφίες για τις οποίες μιλάω μοιάζουν πράγματι εστιγμένες, κάποτε μάλιστα κατάστικτες, από τούτα τα ευαίσθητα στίγματα. […] Αυτό το δεύτερο στοιχείο που έρχεται να διαταράξει το studium, θα το ονομάσω επομένως punctum, διότι punctum είναι συνάμα: αμυχή, μικρή τρύπα, μικρή κηλίδα, μικρή τομή, σημείο αναφοράς αλλά και ζαριά ΣΗΜΑΙΝΟΝ και ΣΗΜΑΙΝΟΜΕΝΟΤο punctum μιας φωτογραφίας, είναι το τυχαίο που, από μόνο του, με κεντά αλλά και με μελανιάζει, με πονά).
Όπως αναφέρει ο Barthes, σε αντίθεση με το studium, το punctum είναι το μη κωδικό στίγμα του τυχαίου, που «παρασύρει τον παρατηρητή έξω από το πλαίσιο της φωτογραφίας […] λες κι η εικόνα εκσφενδονίζει την επιθυμία πέρα από εκείνο που μας δίνει να δούμε»!.. Αποτελεί ένα συμπλήρωμα που προσθέτει ο παρατηρητής στη φωτογραφία κι «ωστόσο υπάρχει ήδη σ’ αυτήν»]. Συχνά το punctum δεν είναι παρά μια λεπτομέρεια που μας αποσπά από την ανάγνωση, μετατοπίζει το ενδιαφέρον του παρατηρητή, ως μια άλλη έκλαμψη, και αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο αυτός την αντιλαμβάνεται, «Χάρη στο σημάδι κάποιου πράγματος, η φωτογραφία παύει να είναι οποιαδήποτε». Η προσέγγιση του punctum επομένως, καταλήγει ο Barthes, γίνεται εφικτή μόνον εφόσον η φωτογραφία «δουλέψει–ενεργήσει» στο εσωτερικό μας…
[CameraLucida , Σημεία και Τέρατα, αποσπάσματα από το ΦΩΤΕΙΝΟ ΘΑΛΑΜΟ, μια μελέτη του Roland Barthes με κεντρικό αντικείμενο τη φωτογραφία ]